Tu´un Nakeen Ra Tu´un Kaa´o – Tu´un Nama Ntakao Ya Kuvio Y+v+


INALI

INALI

Por primera vez, el Instituto Nacional de Lenguas Indígenas realizó una conferencia en el Colegio Nacional, en el marco del Ciclo de Conferencias “Quiénes somos los mexicanos”, con traducción simultánea al español.

El conferencista fue Tomás López Sarabia, originario de la comunidad Ñuu savi de Unión y progreso, Santiago Nuyoó, Oaxaca. Hablante de la lengua Tu’un Savi. Egresado de la licenciatura en Derecho de la Universidad Autónoma “Benito Juárez” de Oaxaca.

Tonini ntakaran nana, tata, ñani, kuva, nu tutu kiv+ oko +n yoo uvi kuiya u´un tuvii xau kumi.
Ntukavin nuu ra vetiñu nkana je kaaoo, tesoo ra ñují tu´un kaao. Suni, nakunio ya, kiv+ vita je kee kaa kin +n tu´un nkaku jin, tu´un savi, tyi iña va koo ntaka ityi retu kaa´on tu´un mao.
Nkutavin nu tata nee ki kijin nuu ran yaa, tata nani José Ramón Cossío, nee re +n tiñu y++ yavi vií nu vetiñu ñaa´nu ka ya jiene kuatyi nu ñuu nkoyo.
Je suvire va nanuku nasaa nama je nakeen ra ñuji ra ñuu ya kaa ne ya naa nu ñuu nkoyo, kei tutu keire, neeyare, je jiene kuatyi nuu nanukure nasaa va nakeen ra tu´un nakeen yo.
Nei vií koo ini ntakaranu nu tutu kiv+ vita je tesoo ki ran ra tu´un kaa kin. Kiv+i vita, kukuentu kio jee ra tu´un kaa ra y+v+ ne ya naa nu ñuu nkoyo.
Nasaa va noo ya kaa´on ra s+ s+ tu´un, nasaa va skunkuvi je nama ra tu´un kaa´o kua katyi ra tutu tatuni nu ñujía.
Suni kunio, nasaá ra ve´i tiñu too, je nakeen ra, ra tu´un kaa´o, nasaa va nama ra ñujia retu kaao tu´un mao nu s+ s+ vetiñu, a nu sukua, a nu satata, a nu jiene kuatyi.
Soo suni iyo nakani xinio nee ra ñuo, na kuví yaa na ara tu´un kaa´o, nakuví ra kuatyi ti´in a s+ axi a y+, ra tee sutyi axi ra ñ+v+ yaanu, ntu kuniira ka kaara tu´un mao.
Nuu ñuu nkoyo, teku kue ra ñuu, ra y+v+ s+ s+ iyon, katyi ra vetiñu kavi ra y+v+ ya vii ka oko u´un millón, vira y+v+ nakuni maara ya ñuu yakaa ya naa vajira, vii ja uxa millón, vira yiv+ kaan tu´un ya naa.
Suni iyo vií ra s+ s+ ñuji nu neo yakuvio ñuu yakaa ne ya naa, iyo viko, iyo sa´ma, iyo ya yaji, iyo kuee ñuji natyituvi yo jee y++ yavi, n++ nuu nani ñuu nkoyo.

Ya ra ñují katyi kin, iyo nasaa namaa ra ñujía nu ra tutu tatuni nuo, +n ra ñuji va kuví tu´un kaa´o. Iyo tutu tatuni ra tu´u kaa ya naa nu ñuu nkoyo, ra tutu nat+ raa ve´i tiñu too nu nastuvi ra ñyuv+, ra tu´un tyu ityi ra ve´i tiñu jiene kuatyi, jee iyo ra inka tutu nakeen ra ñujía.
Kua neeya kio je, iyo kuee ra ñuu, ra y+v+ s+ s+ iyo nu ñuu nkoyo, iyo kuee tu´un kaa´o, suni iyo ra tutu tatuni nu ntakao je namaa ra ñují saao nu neo, namaa ra tu´un kaa´o.
Jee yaa va kijee xinoo ra ñuji namaa yo ya kuvio y+v+ axi ñuu ya kaa nee yaa naa nu ñuu nkoyo, tyi nika vií kaa nu ra tutu tatuni nuo, nika katyi ya namaa yo, retu kantao vetiñu je ntu kuvi skunkuvío tu´un kaaon axi ñují saao, ntu yo tiñu nuo.
Jee su, nsu sukua ntayuu va noo ra ñujía, ya kuvio y+v+ axi ñuu ya nee yaa naa nu ñuu nkoyo. Kuee vií kuiya ya katyi ra ya nsu ñuu kene maa ityi nu kuvío, suni katyi ra ya ra tu´un kaa´o je nsu tu´un y+ yavi kuvi, katyi ra ya ra te´e axi ña´a nee tiñu yo kanijiara nasa va katyi ra vetiñu too.
Ra ñuji sukua nu neo, ñuji satata maa´o, ñuji jiene kuatyio, jira inka ka, ntu t++ kuentama, je kati nuo ya su ya y++ yavi kuvi.
Kuvío nuu vií ñuu nani ñuu nkoyo, soo suni kuvío ya stañaa maa, tyi vií va iyo ya yaji, ya samaa, ya katie, soo retu jika skunkuvi ra tu´un nakeen yo, je ntu iyo nasa va keneo ityi nuu.
Jee +n ra ñuji viji skunkuvio retu kaa´o tu´un maao kunio, ntu kee saao maa, tyi nti saa ra vetiñu too stako je kee kaa´o tu´un.
Yaa va katyi ra ya iyo vií tu´un kaa nu ñuu nkoyo, iyo tutu katyi ya ñuji nakeen yo kuvi, soo ntu iyo nasaa va nat+ra vetiñu ra tu´un o retu kantao nuu ra.
Yaa va nsu kuatyi ntu kuví kaa´o tu´un, tyi ya noo va ñani xinio ya nsu ya iyo tiñu nuo kuví, jee kijeeo xinaoma.
Soo nsu sukua kuvi reta nakani xinio ya tu´un kaa´o, tu´un y++ yavi kuvi, tu´un kaa´o yo tiñu je kuatiñuo ma nu ra s+ s+ ñuji saao nu neo.
Retu kaa´o je tu´un nakeen yo, retu kaa´o je tu´un nama yo, iyo t+ kuentao ra ñuji katyi kin yaa.

  • Iyo kaa´o tu´un mao tyi, tu´un nakeen yo kuvi, suvi va natyituvi je nastan+ inka ra tu´un nakeen yo. Tu´un yaa va sinee inka ra tu´un nakeen yo.
  • Retu kantao +n vetiñu too, iyo kune kuenta ra ya koo y+v+ nasia tu´un kaa´o, tyi suvi va tyinei nasia ra tu´un kaa´o.
  • Soo ya y+ yavi ka va, tu´un kaa´o je kuví tyituvi je kutekuo yakuvi y+v+ ji ñuu nee ya naa nu ñuu nkoyo.

Jee n+ra ñuji nkatyi yaa va, kavinin ya yanaa va katyi tu´un NTU IYO TU´UN RETU NTU IYO ÑUU, je katyi mastii ka, savaa ñuu neeyuo va kuvi tu´un kaa´o je inka savao va kuvi nasa va saao ra s+ s+ ñuji nu neo.
Saa va natyituvi ra tu´un kaa´o, naxineeoma ra se+yao, kukuentoma jira ta´aon, nastuvioma nuu ve´i sukua, nu nututu n++ ny+v+ ñuo, nu kutatao, neni iyo, je kaa´oma.
Retu ntu nakani xinio ntakao nasa va saao je sukuita ka ra tu´un kaa´o, katyí ra y+v+ skua ra ñuji yaa, ya n+ kumi xiko uxi kuiya je naa ntaka ra tu´un kaa´o nu ñuu nkoyo, jee n+ ya iyo jira.
Je yaa katyi kin, kiv+ vita, katyi kin, vi ra ñuji iyo kuneyao re tu kaa´o je ra tu´un nakeen ra tu´un kaa´o nuu ñuu nkoyo.
Ya xinañuu va, ni +n nu tutu tatuni nu natakao ya neo ñuu nkoyo ntu katyi ya tu´un stila vi tu´un yoso nuu ntaka ra tu´un kaa, iyo tutu nani yaa nakeen ra tu´un kaa ra y+v+ ña naa nu ñuu nkoyo, je katyi nu tutu kumi yaa ntaka ra tu´un kaa´o, nuu ni y++ yavi kua y++ yavi inka tu´un.
Ya uvi va, ra tu´un kaa ra ñuu yaa ka ne yaa na nu ñuu nkoyo, que kuví tee ma nu +n tutu, niyo vií kuyia yataa je n++ ra ñuji je tee ma nu ra tutu iyo ra ve´i tiñu tyuvaa ma.
Ya uni katyin va, ra vetiñu too va iyo samaa je kee k+kuu nira ya nsu suvio ya kaa +n ra tu´un ya kaa ne ya naa vi ya ntu ñaa kuu ini, tyi suvira vetiñu va samaa je nat+ra ra tu´un kaa´o retu kantao nuu ra nu ñuu nkoyo.
Ya kumi va, nani ra ñuji saa ra vetiñu too jee k+koo axi sama nasaa saa ra je nastuvi na ñuji noo nu neo, axi nasaa va saara je saa stakoo je kuvi kaa´o tu´un maa´o, iyo t++ kuenta ra, nasaa va ñaní xinio ma, nasa va kaavi inio ya kotiñu ka nuo.
Ra tu´un katyin kin yaa je, iyo kune kuentama retu samaa nasa vaa noo jira tu´un kaa´o, iña va tyinei je natyituvio ra ñuji.

  • Ra tu´un kaa´o, tu´un y++ yavi kuvira nu ra ñuu ntakao
  • Ra tu´un kaa´o, jee tu´un kee tee kuvira.
  • Jee re tu y+ yavira, kuvi tee ra, suni kuvi nasiama nuu ra inka y+v+.

Kueeo va ya kinjee nanuku nasaa va natyituvi ra ñuji tu´un kaa´o, iyo, nakani xinio nenu va naketaa jira inka y+v+, jira vetiñu, jira taan mao, viji k++ ñuji yaa tyi ya kuee vií sukuitao, soo iyo saao ma re tu ñani xinio ya ñuji y+ yavi kuvi.
Soo ya y++ yavi ka va iyo kuneya ra ñuu ya ka nee yaa na nu ñuu nkoyo, ya kuvi keneo ityi nuu jira tu´un kaa´o.
Kuneya ya ñuu nkoyo je kuvi kaa´o +n tu´un ni, tu´un stila, tyi kuvi kaa´o kei vií tu´un, a tu´un ya ka ne yaa naa, axi inka tu´un vaji inka ñuu. Iya va iyo nanuku ra vetiñu, nsa katyi maa nu tutu ni, tyi iyo saa ma.
Jee ya ñani xinin va kijeeo, kune kuentao, ya s+ s+ iyo, s+ s+ nyani xinio, s+ s+ kaao, soo ntakao va kuvi y+v+ nee nu ñuu nani ñuu nkoyo, je ntakao va iyo tu´un kaeen yo.
Re tu kunevao kunio, iyo kani xinio ya ñuji saa s+ s+ ntakao, su ñuji stuvi kuvi, tyi ñuji natyituvi ntakao kuvi.
Kuiya yaa vaa +n katyi vetiñu nani UNESCO yaa iyo nakani xinio nasa va iyo raa ñuji ra tu´un kaa´a ra ñuu yakaa nee ñaa naa nu stuvi ntakao. Je iña va xinoo maa kua +n kuiya viko ni, tyi kijieo saao su yaku na ñuji iyo nu neo, nu satiñuo, nu sukuao, axi neni iñ+o.
Nu ya n+ kiya kuentuo katyi kin, suva, ra ñuu ya kaa nee yaa naa nuu ñuua, viji kuaa ra ñuji ra kiv+ vita nu namaran ra tu´un nakeen yo ya kuvi y+v+ axi ñuu, nsu sukua nta ñuu kuvi ra ñujía, tyi ya ika ran ni va, kunee vaa ya s+ s+ iyo, iya va yo nanuku nasaa va natyituvi raa tu´un namara nuu, tyi viji jee nñako nuu ra tutu tatuni nu ntakao nu ñuu nkoyo.
Nkutavi ki tukun nuu ra vetiñu, ji y+v+ nkana je nkaa kin vi ra tu´un ñuu xinin, kunetun ya tyinei nastan+ ra ñuji jee +n tutuo kiv+ vita.
Nsu ntakao va ini n++ ñuji, soo retu iyo nee ka va ini ya ntu inin, juvi xinee ya.
Nkitavin, je ika tavin ya vaa koo ya nini ran.

 

DERECHOS LINGÜÍSTICOS – DERECHOS HUMANOS

Buenas tardes señoras, señores, hermanos, hermanas que nos hemos reunido en este espacio, el día de hoy 21 de febrero del año 2019.
Agradezco a las instituciones que nos invitaron para participar y dialogar sobre el tema relacionado con el derecho al uso de las lenguas indígenas. También reconozco, que el día de hoy voy a poder expresarme en una de mis lenguas con las que nací, la lengua de la lluvia, porque eso debería ser siempre cuando hablamos nuestra lengua.
Gracias al señor que me acompaña en esta mesa, el señor José Ramón Cossío quien fue una persona que tuvo un cargo en la institución de justicia más importante de nuestro país.
Él fue una persona que buscó garantizar los derechos de los pueblos indígenas de México, revisó diversos expedientes e impartió justicia para buscar proteger los derechos de los hablantes de lenguas indígenas.
Que el interior de todos ustedes sea muy fuerte por escuchar las palabras que expresaré el día de hoy en este espacio. El día de hoy platicaremos sobre sobre la situación de las lenguas que hablamos las personas que habitamos en los pueblos indígenas de México.
Qué está sucediendo con los hablantes de las diversas lenguas, cómo se está garantizando este derecho reconocido en las diversas normas.
También observaremos, qué están haciendo las instituciones para proteger el derecho a hablar nuestra lengua, cómo se ejerce este derecho en las diversas instituciones entre ellas, las de educación, salud y justicia.
Pero también debemos de reflexionar desde nuestras comunidades por qué estamos dejando de usar nuestras lenguas; por qué los niños y niñas, los jóvenes, las personas adultas, en muchas ocasiones ya no quieren hablar nuestras lenguas.
En México convivimos pueblos y personas indígenas, según los datos de la institución que nos cuenta, somos más de 25 millones de habitantes que nos reconocemos como indígenas, más de 7 millones hablamos una lengua indígena.
Además los pueblos indígenas, tenemos diversas formas de organización, las fiestas, la vestimenta, la gastronomía y muchas otras formas de manifestar esa riqueza cultural en el país.
Estos aspectos de diversidad que mencioné, están reconocidos en diversos documentos que protegen nuestros derechos, entre ellos, a hablar nuestra lengua. Tenemos a la Constitución Política de los Estados Unidos Mexicanos, la Ley General de Derechos Lingüísticos, los documentos internacionales que ratifican las autoridades de nuestro país, las sentencias que emiten los tribunales que imparten justicia, entre otros.
Como observamos, hay una gran diversidad de pueblos, personas, lenguas que habitamos en México, además de ello, hay leyes que protegen estas formas de organización y expresión.
Es acá donde empiezan nuestros problemas para ejercer nuestros derechos como personas o pueblos indígenas, porque aunque se reconozca el derecho a la diferencia individual o colectiva, cuando intentamos ejercerlos, por lo general no existen las condiciones para hacerlo.
Esta situación no es de ahora, durante muchos años se nos ha cuestionado a las personas y pueblos indígenas, la capacidad de conducir nuestro propio destino, se nos ha dicho que nuestras lenguas no tienen el mismo valor que otras, nuestras autoridades comunitarias se supeditan a lo que les indican las autoridades estatales.
Nuestro sistema de educación, salud, justicia, entre otros, siempre termina siendo cuestionado y desvalorizado.
En este sentido, somos el rostro de la diversidad de este país, nuestra gastronomía, vestimenta, bailes, entre otros elementos que nos constituyen, muestran esa gran riqueza cultural, sin embargo, paradójicamente somos uno de los principales problemas a atender cuando intentamos ejercer nuestros derechos.
Uno de esos problemas es justamente cuando deseamos hablar nuestra lengua, porque las instituciones no han logrado establecer los mecanismos adecuados para garantizar este derecho.
Por ello, se dice que en México se hablan muchas lenguas, hay un reconocimiento legal para el uso de esas lenguas, pero las instituciones no tienen la adecuación para atenderlas.
Lo que acontece es que no sólo se deja de hablar la lengua, sino se queda en nuestro pensamiento que no es útil para comunicarnos y por lo tanto debemos de abandonar su uso.
Esto no debería de ser así, porque las lenguas que hablamos son valiosas, son fundamentales para mantener nuestras diversas formas de organización.
Cuando ejercemos nuestros derechos lingüísticos a través del uso de nuestras lenguas debemos considerar lo siguiente:

  • Debemos de hablar nuestra lengua, porque es un derecho humano que tenemos. El derecho al uso de nuestra lengua, nos abre la posibilidad de ejercer otros derechos.
  • Cuando acudimos a las instituciones y deseamos hacer uso de nuestras lenguas, ellas, deberán garantizar la presencia de un intérprete que funja como puente de comunicación.
  • Pero lo más importante, es que hablar nuestra lengua nos va a permitir mantener la continuidad histórica de los pueblos que habitamos en este país llamado México.

Por lo anterior, considero importante lo que dicen las palabras: NO HAY LENGUAS SIN PUEBLO, además agregaría que la mitad de nuestra existencia son las palabras, las lenguas que hablamos, asimismo, la otra mitad es cómo construimos nuestras formas de organización a través de ese lenguaje.
Por ello, debemos valorar nuestra lengua, enseñarla a nuestros hijos, platicar con nuestros hermanos, visibilizar su importancia en la escuela, asambleas, centros de salud, o donde nos encontremos.
Todos debemos de reflexionar y atender de manera urgente la pérdida de las lenguas que hablamos, las personas que estudian estos temas indican que en 90 años habrán desaparecido sino se generan acciones para su atención en México y desde luego todo lo que implica su pérdida.
Ante lo dicho en esta exposición, quisiera comentar algunos aspectos que debemos observar cuando hablamos del derecho al uso de las lenguas indígenas en México.
Lo primero que quisiera manifestar, es que ningún documento legal en México, se establece que el español sea la lengua oficial; en la Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas, se establece en el artículo 4 que todas las lenguas que se hablan en México tienen el mismo valor.
El segundo punto es que todas las lenguas indígenas que se hablan en México se pueden escribir, tienen una estructura gramatical. Existen registro que muchos asuntos públicos de los pueblos se escribían en su propia lengua, estos documentos se resguardan en los archivos históricos.
Como tercer punto colocaría lo siguiente, debemos de dejar de observar que el problema para comunicarnos somos los que hablamos una lengua indígena, más bien, las instituciones estatales son las que deben de transformarse para la atención a las diversas lenguas que se hablan en México. 
Como cuarto punto, cualquier acción o política pública a implementar o modificar alguna política con respecto al tema que estamos abordando, es necesario considerar la opinión de los pueblos indígenas y que ello sea de utilidad para el fin que se busca.
Estos puntos que he descrito, considero deben ser tomados en cuenta si deseamos cambiar lo que está ocurriendo con las lenguas que hablamos, ello abonaría, con respecto a lo siguiente:

  • Las lenguas que hablamos, tienen un valor para nuestros pueblos
  • Las lenguas que hablamos, son lenguas que se pueden escribir.
  • Si tienen un valor, se pueden escribir, por lo tanto, se pueden enseñar y transmitir a otras personas.

Muchos hemos iniciado por buscar respuestas ante este escenario complejo, estamos buscando dialogar con nuestros hermanos y hermanas, con nuestras autoridades comunitarias, con las instituciones, porque el camino no es fácil, revertir lo que hemos perdido requiere de colaboración mutua.
Pero sobre todo, requiere ver a los pueblos indígenas, como capaces de desarrollarse a través de sus lenguas.
Debemos de observar que México es un país monolingüe, la riqueza lingüística la aportan los pueblos indígenas, por ello, es necesario caminar hacía un multilingüismo no sólo en el discurso, sino en la implementación de políticas públicas.
Para ello, debemos de empezar por considerar que somos diferentes, pensamos diferente, hablamos diferente, pero todos somos personas que vivimos en este país que se llama México, y todos tenemos derechos. 
Si deseamos vivir en armonía, debemos reflexionar que ser diferentes, no debería de lastimarnos, sino debería ser una virtud para todos.
Este año que la UNESCO ha decretado la conmemoración del año internacional de las lenguas indígenas, no dejemos que estas fechas pasen como una festividad únicamente, intentemos hacer pequeños esfuerzos desde nuestros centros de trabajo, escuelas, pueblos, y todo los espacios públicos y privados para trabajar en relación a nuestras lenguas.
Por último, los pueblos indígenas, estamos viviendo momentos cruciales en la defensa de nuestros derechos individuales y colectivos, esta tensión histórica, pasa por justamente exigir ser respetados en esa diferencia, por ello, debemos de buscar garantizar de la mejor manera los derechos que por mucho tiempo ha costado establecerlos en las normas jurídicas de este país.

Nuevamente, agradezco la invitación para participar en esta pequeña ponencia desde mi lengua y mi pensamiento, espero que hay podido abonar a la discusión del tema que nos reúne el día de hoy.
No todos sabemos todo, pero alguien más sabe eso, que no sé y esa persona lo puede compartir.
Muchas gracias y que tengan buena tarde.